Tekst powstał w ramach projektu ” Nowa Narracja 2019: Jak współpracować z rosyjskim III sektorem”? – kampania
informacyjna skierowana do polskich organizacji pozarządowych realizowanego w ramach VIII OTWARTEGO KONKURSU prowadzonego przez Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia.
„ROSYJSKI TRZECI SEKTOR WE WSPÓŁCZESNEJ FEDERACJI ROSYJSKIEJ”
Magdalena Lachowicz
Współczesna definicja społeczeństwa obywatelskiego to modernistyczna koncepcja trzeciego sektora, hybryda pomiędzy rynkiem a państwem. W rosyjskich warunkach przyjmuje ona karykaturalną formę społeczeństwa obywatelskiego pozbawionego głębokich tradycji i konstruowanego pod ścisłą kontrolą ze strony władz na jej różnych poziomach: centralnym, federalnym, regionalnym, samorządowym. Przed upadkiem ZSRR, w warunkach planowanej i scentralizowanej gospodarki, nie można było bowiem mówić o społeczeństwie cywilnym w kategoriach społeczeństwa rynkowego. Termin „społeczeństwo obywatelskie” powstawał w okresie intensywnej walki z prywatną inicjatywą, w warunkach nacjonalizacji prywatnej własności w ramach podstawowych gałęzi gospodarki. Paweł Stefan Załęski przypomina, że w ponowoczesnej debacie należy odnosić się do tradycji dyskursu sociéte civile i francuskich teoretyków życia publicznego. Według badacza przełomowy był 1975 rok, kiedy Valéry Giscard d’Estaing podniósł problem wagi stowarzyszeń w życiu społecznym i umiejscowił „doktrynę stowarzyszeniową” w centrum neoliberalnego discours giscardien , by kolejno po 1986 roku polityka François Mitteranda zintensyfikowała tworzenie trzeciego sektora.
Refleksja nad rolą społeczeństwa obywatelskiego wyrosła zatem wokół zachodnich organizacji opiekuńczych, a nie z ruchów dysydenckich w Europie Wschodniej. Grigorij Ochotin, inspirując się myślą Jürgena Habermasa, charakteryzuje społeczeństwo obywatelskie jako inicjatywy i praktyki spoza sektora państwowego oraz gospodarczego, zaś relacje między społeczeństwem obywatelskim a państwem proponuje rozpatrywać jako proces wzajemnej legitymizacji/delegitymizacji. Lew I. Jakobson wskazuje na systematyczny proces importowania subsydiów i zasobów rosyjskiego trzeciego sektora, w tym m.in. w formie wzmocnienia samoorganizacji obywatelskiej (średniej klasy) i filantropijnej działalności biznesu, przejęcia wiodącej roli w finansowaniu NGO przez źródła rodzime, wpływie zagranicznych donatorów na formowanie priorytetów i modeli funkcjonowania podmiotów sektora, stopniowej wewnętrznej konsolidacji, strukturalnym przesunięciu w kierunku niepolitycznej dobroczynnej, edukacyjnej i kulturowo-usługowej działalnością. Współczesny trzeci sektor w Federacji Rosyjskiej jest zróżnicowany pod kątem organizacji, płaszczyzn ich działalności, grup docelowych, form instytucjonalnych i skali oddziaływania. Tomasz Wites proponuje podział zgodny ze strukturą współczesnego państwa, w tym na sektory publiczny (rząd, samorząd i ich agendy), rynkowy (organizacje nastawione na zysk), ochotniczy (organizacje nieoparte na zasadach wolnej konkurencji, poza strukturą państwa, kierujące się ideą samopomocy i samoorganizacjii ukierunkowane na pomoc najbardziej potrzebującym). W tej ostatniej kategorii badacz umiejscawia organizacje niekomercyjne jako inicjatywy na najniższym poziomie życia publicznego, oparte o dobrowolne deklaracje członków i funkcjonujące na podstawie decyzji podejmowanych niezależnie od władz państwowych. Podział zakłada zatem równorzędność sektora NGO wobec samorządu i biznesu. Do kategorii NGO nie wpisują się ruchy społeczno-polityczne, związki zawodowe, kluby sportowe i stowarzyszenia czy zjednoczenia hobbystyczne5. Podczas okrągłego stołu w 2010 roku przeprowadzonego w Moskiewskim Centrum Carnegie rosyjscy eksperci podkreślali, że nie istnieje w Rosji pojęcie jednorodnego społeczeństwa obywatelskiego, co
wynika z głębokich podziałów zarówno horyzontalnych, jaki wertykalnych.
Struktura ukazuje dwa złożone podzbiory: ekspertów i aktywistów i organizacje społeczne. W pierwszym przypadku odnotowujemy wyraźny rozdźwięk między profesjonalizacją działaczy i ich potencjałem ochrony praw a masowym aktywizującym ruchem. Środowisko eksperckie dzieli się ponadto na nurt liberalny i prokremlowski. Analogiczny podział dotyczy trzech paralelnie funkcjonujących w Rosji sektorów organizacji społecznych: sektora protestacyjnych organizacji lokalnych, sektora organizacji diaspory i organizacji narodowych, sektora organizacji z przeszłością kryminalną. Eksperci podkreślali, że dialog z państwem jest nieefektywny, niezinstytucjonalizowany i oparty na personalizacji współpracy, a głos organizacji protestu jest całkowicie ignorowany przez gremia państwowe7. Późniejsze decyzje władz całkowicie potwierdziły tą tezę.
Dynamikę procesu rozwoju trzeciego sektora w Rosji w latach 90. XX w. pokazują nie tylko dane dotyczące liczby samych organizacji pozarządowych/ niekomercyjnych, ale i liczba aktywnych uczestników inicjatyw trzeciego sektora, która systematycznie wzrastała i w 2000 roku wynosiła szacunkowo około 34 miliony organizatorów, współpracowników lub adresatów pomocy tzw. grup docelowych. Przebudzenie okresu lat 80. zaowocowało bowiem w latach 90. XX w. wzmożoną aktywnością ze strony obywateli, wspieraną w znacznej części przez fundusze i organizacje pochodzące z zagranicy.
Struktura trzeciego sektora została odziedziczona i w niewielkim stopniu zmodernizowana. Po dojściu Władimira Putina do władzy nastąpił konflikt wartości między państwem i społeczeństwem, by w kolejnym dziesięcioleciu po 2010 roku sukcesywnie przejść przez fazę tłumienia inicjatyw obywatelskich aż do współczesnych normatywnych ograniczeń działania trzeciego sektora. To historyczna sinusoida biegnąca od kontrolowanego sektora niepaństwowych inicjatyw w późnym okresie istnienia ZSRR, poprzez okres zwiększenia swobód obywatelskich do ponownego zwrotu w stronę znacznych ograniczeń sektora ze strony państwa. O ile pierwszy etap wiąże się z wypracowanymi normami państwa socjalistycznego, zideologizowanego, opartego o rozwój działań społecznych w ramach zhierarchizowanych struktur partyjnych, o tyle po 1991 roku to problem wchodzący w analizę możliwości rozwoju systemu demokratycznego i społeczeństwa obywatelskiego w postsowieckiej przestrzeni. W efekcie w Rosji na przełomie wieków funkcjonowały dwa typy organizacji. Pierwsze to organizacje o genezie sowieckiej, kontynuujące bądź odwołujące się do tradycji organizacji radzieckich, funkcjonujące nadal po 1991 już jako niekomercyjne podmioty prawne w oparciu o zasoby i zaufanie społeczne pozyskane przez swoich poprzedników.
Wykazują one tendencje do modernizacji i poprawienia efektywności metod działalności. Drugi typ to nowo powołane jednostki prawne, funkcjonujące ze wsparciem finansowym i metodologicznym partnerów zagranicznych, realizujące innowacyjne podejście do rozwiązywania społecznych problemów za sprawą sił i zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego. Pomimo wysokiego potencjału wśród tych jednostek w latach 90. XX w. i później funkcjonowało wiele pomiotów uzależniających działalność od koniunktury konkursowej i regulaminów grantowych. W wyniku endencji spadkowej poziomu finansowania zagranicznego wiele z nich zakończyło swoją działalność lub było zmuszonych do znacznego ograniczenia jej zakresu. Zmiana zasad finansowania NGO po 2005 roku przysporzyła problemów również tym organizacjom, które do tej pory realnie i stabilnie realizowały swoje cele statutowe.
Ciążenie do autorytaryzmu i nacisk na rozwój hard power w polityce rosyjskiej zapowiada utrzymanie tendencji wzmacniania kontroli społecznej, również w trzecim sektorze. Aktualnie dynamizuje się proces konstruowania sieci fasadowych organizacji społecznych w postaci GONGO – „państwowych organizacji pozarządowych” realizujących projekty zgodnie z państwowym zamówieniem i na narzuconych odgórnie zasadach. To model relacji z powodzeniem funkcjonujący w okresie ZSRR, w którym to państwo kontrolowało i korygowało pole aktywności ludzkiej, a organizacje pozarządowe poddane silnej kontroli władz powstawały w procesie odgórnej inicjatywy. Różnica leży jedynie w sowieckiej słabości sfery prywatnej przedsiębiorczości gospodarczej, która dziś może wykazać się na płaszczyźnie działań w ramach rozwijającej się społecznej odpowiedzialności biznesu. To przeczy jednak zasadom funkcjonowania trzeciego sektora w jego modelowej definicji, ale i jednocześnie przyspiesza formowanie opozycji w społeczeństwie rosyjskim, protestującej jawnie przeciwko narzuconym odgórnie formułom i zasadom. Paradoksalnie, jak twierdzi G. Ochotin, wrażenie słabości i ucisku państwa bywa pozorne, a społeczeństwo obywatelskie jest aktualnie znacznie silniejsze niż w poprzednich dekadach. Nastąpiło bowiem przejście od ograniczonej „wolności odgórnej” do świadomego przeżywania wolności i jej oddolnego kiełkowania. Tezę Ochotina potwierdza zarówno akcja formułowania społecznych obserwatorów wyborów w Rosji, jak i systematyczne akcje protestacyjne od 2011 roku, przeprowadzane współcześnie w Rosji głównie z inicjatywy oddolnej. Nie zapominajmy jednak, że pomimo autonomicznych relacji, państwo w Rosji odgrywa nadal decydującą rolę w rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Tekst został opublikowany w STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 17/2018.
